RESTAURATIE KERKTOREN

Donderdag 16 okt.: Foto 1: De tweede vloer ziet er ogenschijnlijk prima uit, maar de gedeelten in de muur zijn verrot. Foto 2: Het zijn twee balken boven elkaar, de onderste is er net zo slecht aan toe als de bovenste. Foto 3: Ook de verticale balken hebben geen dragend vermogen meer.

Woensdag 22 okt.: De schrijnwerkers werken aan de tweede vloer. Dat gaat met de degelijke pen- en gatverbinding. De materialen worden via de wenteltrap van 50 treden aangevoerd. De mannen moeten zich letterlijk in allerlei bochten wringen om te kunnen bouwen.Ze zijn dus in topconditie!





Vrijdag 24 okt.: Aan de buitenkant is men begonnen met het uitwisselen van de verroeste muurankers met roestvast stalen ankers. De muurankers houden de in de muur gestoken balken op hun plaats. De oude ankers zijn door het roesten uitgezet en hebben daarmee scheuren in de muur veroorzaakt.
Allereerst moeten de kapotte stenen uitgeslepen worden. Daarna worden de oude muurankers verwijderd en de roestvaste geplaatst.


Foto's onder: Bericht van Eijsbouts: de wijzers van de klok zijn geheel gereviseerd en opnieuw met bladgoud verguld. De cijferringen zijn gereviseerd en de cijfers zijn voorzien van een hechtmiddel/ antiroestmiddel. Later zal hierop het bladgoud geplakt worden.
Ook een aantal onderdelen van het uurwerk is gereviseerd.

Foto's rechts: De drie vloeren boven in de toren krijgen steeds meer vorm. De schrijnwerkers houden zo veel mogelijk de oude constructie-methoden aan. Dat is niet alleen de ouderwetse pen- en gatverbinding, maar het geldt ook voor verbinding van de balken onderling. Alleen de ijzeren muurankers worden vervangen door rvs stalen ankers.





De bouten waarmee balken aan de muur bevestigd zijn en zichtbaar blijven, worden in de balk verdiept en afgedekt met een prop. Deze wordt daarna vlak geschuurd.








Woensdag 29 okt.: De eerste werkzaamheden aan de galmgaten onder de'ui' zijn begonnen. De houtconstructie is geheel bekleed met lood van (ouderwetse kwaliteit!) 3 mm dik. De flensen zijn dubbel uitgevoerd. Het geheel ziet er na bijna 80 jaar nog als nieuw uit. Er is niets beschadigd.
Echter het probleem kan aan de binnenkant zitten; de balken worden niet of nauwelijks geventileerd. De kans is groot, dat de balken aan de regenzijde aangetast zijn. Om dat te controleren moet de loden bekleding verwijderd worden.



Onderstaande foto's geven een beeld van de staat waarin de houtconstructie zich bevindt:
Foto 1: een aangetaste verticale balk, Foto 2: een doorgeroest hoekijzer, Foto 3: een gezond deel.





De wanden onder de galmgaten zijn grotendeels in goede staat. Het hout is afgedekt met leien, zoals onderaan de foto te zien is. Eventueel aangetaste delen worden vervangen.

Woensdag 12 nov.: De drie vloeren boven in de toren zijn inmiddels gereed. Het verwijderen van het lood rond de houtconstructie bij de galmgaten blijkt niet overbodig te zijn. Drie van de acht balken moeten (gedeeltelijk) vervangen worden. De mannen zijn blij, dat het nog goed weer is, want het is daarboven frisjes en het waait stevig!
Vanaf vandaag zal het werk aan de houtconstructies voor onbepaalde tijd stilliggen. De reparaties aan de muren zijn nog in volle gang. De ijzeren ankers worden vervangen door rvs ankers en de buitenmuur weer gesloten met gelijkende bakstenen. Er is nu ook een begin gemaakt met het uithakken van de beschadigde voegen van de buitenmuur.


Maandag 1 dec.: De afgelopen 2 weken hebben de mannen het beschadigd voegwerk uit de voegen geslepen, gehakt en gekrabd. Vervolgens zijn de voegen gereinigd en stofvrij gemaakt. Het is secuur werk, omdat deze schoonmaak de hechting en kwaliteit van de nieuwe voeglaag bepaalt.
De nieuwe voeglaag moet extreem bestand zijn tegen de zilte lucht hier aan de kust. De reparatie zal worden uitgevoerd met de mineraalgebonden Jahn M 110 voegmortel, die bestand is tegen zout, vocht en vorst.

Bijna alle gescheurde bakstenen zijn uitgehakt en vervangen. De buitenmuur is bijna gesloten. Het is afhankelijk van het weer, wanneer de speciale voegmortel aangebracht kan worden.
Foto's onder: Zie de details van afwerking van de bakstenen rond de boog. De ijzeren "duimen" (het draaipunt van de scharnieren) van de luiken zijn vervangen door rvs exemplaren. De luiken blijven de originele. Ze zullen wel opgeknapt moeten worden!



Woensdag 10 dec.: De luidklok is door de firma Eijsbouts onderzocht op beschadigingen en volledig goedgekeurd. Er zitten geen (haar-)scheurtjes in, die de klank drastisch zouden beïnvloeden. Op de foto ziet u onze luidklok met de gereviseerde luidklepel. De klepel wordt, na montage van de luidklok, in de klok gemonteerd.

De uurslag gebeurt sinds 1931 mechanisch. Rechtsonder op de foto de mechanische hamer voor de uurslag. Het luiden van de klok tijdens diensten gebeurde tot nu toe met het bekende touw, dat tot aan de voet van de toren reikte.


Dit luiden zal nu magnetisch gebeuren. Mooier gezegd, met een lineair luidapparaat. De houten luidas is hier voor aangepast. Door middel van wisselende magnetische velden wordt de klok in beweging gebracht. Er is gekozen voor dit systeem, omdat hierbij geen kettingen en elektromotoren nodig zijn, die door de zilte atmosfeer binnen korte tijd zouden verroesten.
De benodigde elektriciteitskabel wordt vanaf het Zwingebouw tot boven in de toren getrokken. Een geluk voor de koster is, dat de schakelaar beneden onderaan de trap wordt gemonteerd. Op de foto ziet u van boven naar beneden: de houten luidas, de lagerplaten met lagers, rechts daarvan de luidklepel en rechtsonder de mechanische hamer voor de uurslag.


Maandag 19 januari 2009: Er brandt weer licht bij de buren! Schrijnwerker Christ Leenknecht en zijn mannen leggen de laatste hand aan de houtconstructie onder de 'ui'. Daarna gaan ze binnen verder met vaste houten trappen naar de bordessen tot aan de klok en de vlaggenmast. Beide waren alleen met halsbrekende toeren via losse laddertjes te bereiken. Geen wonder dat de gemeente hun medewerker verbood nog langer de vlag uit te steken!

Maandag 16 feb.: De afgelopen weken is de verwijderde loden bescherming van de houtconstructie weer teruggeplaatst en gedeeltelijk vernieuwd. De gerestaureerde klok en wijzerplaten kunnen nu geplaatst worden. Klinkt gemakkelijk, maar is het niet. Het ophijsen van de klok tot onder het dak gaat zonder problemen. Het manoevreren van de klok door het groene luik en het optakelen langs in de weg zittende balken naar de klokkenstoel kost veel mankracht, praten en geduld! Het plaatsen van het luidmechanisme en de hamer voor de (half-) uurslagen is daarbij vergeleken een makkie.

Foto links: Het resultaat van een dag hard werken. De vierkante plaat vooraan is een onderdeel van het luidmechanisme. Aan de achterkant is een deel van het mechanisme voor de (half-)uurslagen te zien. Links en rechts op de foto is de loodbekleding van de staanders. De middengedeelten zijn nieuw. Op die plaatsen is de houtconstructie gedeeltelijk vernieuwd. De loodbekleding op de boven- en onderkanten is vakwerk uit 1929.

Dinsdag 17 feb.: Volgens de planning worden vandaag de gerestaureerde wijzerplaten teruggeplaatst. De doorvoeren voor de wijzerassen blijken te klein te zijn. Ze zullen in de loop van de week worden aangepast. Het gereviseerde uurwerk (uit 1930, fabrikaat Eijsbouts) wordt pas geplaatst na beëindiging van de bouwwerkzaamheden. Dit in verband met stof, gruis en het risico van beschadigingen.
Foto rechts: De nijvere schrijnwerkers leggen de laatste hand aan de bordessen. Daarna worden de trappen geplaatst om veilig, volgens ARBO-voorschriften vanaf het einde van de betonnen wenteltrap tot bij de klok en de vlaggenmast te komen.


Donderdag 19 feb.: Foto links: De galmgaten worden voorzien van vogelwering. Het is even een zoekplaatje: bovenaan hangt de klok, de koperen plaat in het midden is het toegangsluik, links- en rechtsboven de originele loden bescherming, daaronder het nieuwe lood.
Tenslotte de vogelwering in het galmgat. Het is een weersbestendig kunststof net dat met roestvast stalen ogen aan rvs geleiders is bevestigd. Zo kan het net opgetrokken worden voor inspectie en werkzaamheden aan de buitenzijde. Simpel en doeltreffend.

Foto rechts: De ronde buis op de lantaarn (schuin aflopend leidak t.p.v. de wijzerplaten) dient om een touw te geleiden bij inspectie door de Monumentenwacht. De fijne rvs draad dient ook hier als vogelwering.



Maandag 23 feb.: Foto's onder: Het puntje van de toren. Daar overheen is het smeedijzeren ornament geschoven. Door de conische vorm zet het zich vast. Op de tweede en derde foto de torenspits in close-up met de handtekening van de smid: 1.11/ 1964/ WOLF.

Foto's onder: De haan wordt op het torenkruis geplaatst; het jarenlange heen en weer draaien vóór de restauratieaanvang heeft zijn tol geëist; de haan steunt op het puntige uiteinde van de spitsas en onderaan de haan loopt de as door een stalen bus die in de verticale buis geperst zit. Deze bus is uitgesleten, waardoor deze busgeleiding behoorlijk wat speling vertoont en de haan kan “waggelen”. Het plaatsen van een nieuwe bus zal dit euvel verhelpen. De ornamenten zijn opnieuw met bladgoud bekleed. Ook hier de handtekening van de smid: 1929/ ROBIJN.

De planning is, dat vanaf vandaag de buitenmuren van de toren gevoegd worden. Dat gebeurt met de mineraalgebonden Jahn M 110 voegmortel, die bestand is tegen zout, vocht en vorst. Zie 1 dec. Voor de verwerking is echter een buitentemperatuur van minimaal 5gr. C. vereist. De vereiste chemische reactie in de voegmortel komt anders niet of nauwelijks op gang. Het is dus wachten op een hogere buitentemperatuur. De voegmortel zal dan ook met een grotere dichtheid aangebracht worden dan tot nu toe werd gedaan. Inmiddels zijn de luiken in de muren, de toegangsdeur en de deur naar de toren gegrond en afgelakt.

In de toren wordt de eerste houten trap aangepast aan de ruimte voor de kast van het torenuurwerk. Deze kast is aan die plaats gebonden vanwege de doorvoer van stangen, kabels en gewichten voor de bediening van de klok. De onderste meter van deze rechte trap wordt haaks hergemonteerd op de opgaande trap, zodat de kast weer genoeg ruimte heeft. Ook het luik naar de klok moet worden aangepast. Ten behoeve van de klok is het groter dan het oorspronkelijke luik, maar kan daardoor niet helemaal open. De oplossing is het luik in tweëen delen. Met nog enkele andere wijzigingen loopt de restauratie van onze toren wel enige vertraging op, maar je doet het goed of niet.



Dinsdag 3 mrt.: Alles boven de steiger is gereed. De haan kan draaien zoals het hoort, de bol zit op de goede plaats, de staanders zijn bekleed met lood, vogelnetten in de galmgaten en de lantaarn (schuine dak) is van nieuwe leien voorzien. Tot zover kunnen de steigers al afgebroken worden. Vlak onder de lantaarn worden voegen uitgehakt en opnieuw gevoegd. De elektricien legt op dit moment de bekabeling van 380V naar de klok aan.






Foto links: Hij kan al gebruik maken van de vaste trappen met leuningen.

Foto rechts: Bij de montage bleek de trap op het 2e bordes te kort ingemeten. Met instemming van de opdrachtgever is er een kistje onder geplaatst.




Foto links: Vanaf 1942 werd de toren door de bezetter gebruikt als uitkijkpost door de 712 Infanteriedivision in Terneuzen (KVA A2). Op de muren boven de luiken waren herkenningspunten in het landschap aangegeven met de bijbehorende afstanden. De muren zijn bij de restauratie onder handen genomen, waarbij delen van de tekeningen zijn verdwenen.
Vóór de restauratie zijn foto's van deze tekeningen gemaakt. Het idee is nu opgevat deze foto's op de plaats van de tekeningen te hangen. Het blijft immers een curiositeit.



Donderdag 5 mrt.: De experts van Eijsbouts plaatsen de vier vergulde wijzerplaten met dito wijzers. Aan de binnenkant worden deze afgesteld om de losse wijzerassen in het midden te krijgen. De rvs draadeinden voor de bevestiging en de wijzerassen zijn bekleed met lood.

Foto rechts: De tandwielkast voor de uur- en minutenwijzer. De overige onderdelen en het uurwerk worden in de loop van de week geplaatst.


De aannemer is met detailwerk bezig, de 'laatste loodjes', leien aanpassen, voegen nathouden en de allerlaatste voegen aanbrengen.

Vrijdag 13 mrt.: We weten nu waar de klepel hangt, maar de klok hebben we nog niet horen luiden. Dat zal nog wel even duren, want er is een bouwtechnisch probleem. Dit kan de plaatsing van het uurwerk enkele weken vertragen. De uurwerkkast moet gerepareerd worden en pas na de restauratie kan de toren stofvrij gemaakt en het (gps-gestuurde) uurwerk opgebouwd worden. Nog even geduld.

Maandag 4 mei 2008: Er is een verschil van mening tussen de aannemer en de architect over de afwerking van de buitenmuren. De architect en de fabrikant van de speciale mortel Jahn M 110, die bestand is tegen het zeeklimaat, hebben het resultaat van het voegwerk afgekeurd. Volgens beiden heeft de aannemer zich niet aan de verwerkingsvoorschriften gehouden en is gewone mortel gebruikt. De aannemer moet de voegen uitslijpen en opnieuw voegen. De aannemer is het daar niet mee eens. Er is een patsstelling ontstaan, die nog maanden kan duren. Vandaag is het voegwerk onderzocht door een bouwtechnisch expert van de Universiteit van Leuven. Zijn bevindingen zullen binnenkort beide partijen ter hand worden gesteld.

Zolang er geen overeenstemming is bereikt, kan het bedrijf Eijsbouts, de klokkenfabrikant, het uurwerk niet terugplaatsen. Met het eventueel uitslijpen van de voegen zal veel stof ontstaan, iets waar het open uurwerk beslist niet tegen kan. Eijsbouts deed het voorstel om alleen het (electrisch) luidwerk te monteren, zodat in ieder geval vanavond, op de herdenkingsdag en bij andere gelegenheden de klok geluid kan worden. Het plan werd met gejuich ontvangen. Om 11.00 uur vanmorgen luidde de klok weer zoals vroeger, “veel mooier als voorheen”, aldus projectleider Theo van der Linden van Eijsbouts.

Dinsdag 2 juni.: De afgelopen dagen heeft aannemer Van de Linde, die de kerk van Retranchement heeft gerestaureerd, de ingang van het kerkportaal onder handen genomen. De bazalten dorpels en tegels zijn hoger gelegd en liggen nu 1 cm lager dan de dorpel van de toegangsdeur. De ijsselsteenbestrating voor de ingang is geleidelijk oplopend gemaakt, zodat de lelijke underlaymentplaat definitief weg kan.

Vandaag beitsen de schilders de trappen in een eikenkleur. Morgen worden deze licht opgeschuurd en wordt een acryllaag als bescherming aangebracht. Onze toren wordt prachtig. Het uurwerk zou, na een grondige schoonmaak van het interieur, geplaatst kunnen worden.


Woensdag 24 juni 2009: Het gereviseerde torenuurwerk lag al maanden in de stellingen  van Eijsbouts. Het kon niet gemonteerd worden vanwege te verwachten stof door werkzaamheden aan de buitenkant van de toren. Deze situatie kan nog maanden duren, dus is besloten om het uurwerk in te bouwen en de hele kast stofdicht in te pakken. Het werk zal 3 dagen in beslag nemen. A.s. zondag hoort u de klok weer luiden en de uren weer slaan.
Het torenuurwerk, in 1931 gemaakt en geplaatst door Eijsbouts, is volledig origineel gebleven. De gewichten, de slinger, de onrust en de mechanische verbinding met de wijzerplaten zijn alleen opgepoetst. Er zijn wel een paar moderne aanpassingen gedaan.

De juiste tijd wordt gecontroleerd met een radiosignaal, dat elk uur een seintje geeft naar een computer naast de klok. Het uurwerk is zo afgesteld, dat het 20 seconden per uur voorloopt. De computer geeft vóór elk heel uur een signaal naar een relais onder de slinger, dat de slinger tegenhoudt totdat het exact het hele uur is. Het relais wordt dan uitgeschakeld en de klok tikt weer verder. Uiteraard zijn er ook nog sensoren bij raderen van het uurwerk geplaatst om alles te controleren, maar dat blijft het geheim van de smid.




Een tweede aanpassing is aan de gewichten. Voorheen moest de klok opgedraaid worden, maar dat wordt vanaf vandaag met twee electromotoren gedaan. Ook hier doen sensoren het werk. Met beide technieken blijft het torenuurwerk origineel en Cadzand bij de tijd!

Februari 2010: De gemeente Sluis is alsnog akkoord gegaan met de geleverde kwaliteit van de voegen van de buitenmuren in 2008. De reden was een aangekondigde rekening voor de huur van de steigers, die daar al die tijd stonden.
Ondanks de nieuwe opgang volgens ARBO-normen en de schriftelijke toezegging van de verantwoordelijke ambtenaar van de gemeente Sluis aan scribent dezes is er vanaf 2008 niet meer gevlagd vanaf de toren.

Bron:
Cadzandgeschiedenis, Bert Voets (tekst en foto's)
Koninklijke Eijsbouts B.V.
Monument Vandekerckhove N.V.
users.telenet.be/Atlantikwall-15tharmy/History712ID.
Muller, B; Stützpunkt Groede;
Rothuizen architecten, Middelburg